Språket i Noreg
Etter 1814 gjekk språket i Noreg gjennom store endringar. Riksmål og landsmål, som seinare vart kjend som bokmål og nynorsk, utvikla seg som skriftspråk. På byrjinga av 1900-talet var språket prega av ein strid mellom desse to målformene. Rettskrivingsreforma frå 1917 var eit forsøk på å nærme dei til kvarandre. På 1920- og 1930-talet heldt språkutviklinga fram, og etter krigen, frå 1940- til 1970-talet, vart språkpolitikken meir inkluderande. På 1980- til 2000-talet såg vi ei liberalisering av språknormene. I dag er språksituasjonen prega av ein balanse mellom bokmål og nynorsk, der begge er offisielle språk. Typisk ordtilfang og skrivemåte varierer mellom dei to, med bokmål nærare dansk skriftspråkstradisjon og nynorsk meir basert på norske dialektar.
Språket etter 1814
1. Perioda etter 1814
2. Behovet for eit eige norsk skriftspråk
3. Skriftspråksdebatten på 1830-talet
4. Dei tre hovudretningane
5. Utfallet av debatten
Etter at unionen med Danmark vart oppløyst i 1814, byrja ein ny æra i Noreg. Med fridommen frå Danmark voks det fram ein sterk tanke om at alle som budde i Noreg, delte ein felles kultur og historie. Det vart klart for mange at Noreg ikkje berre var ein eigen nasjon geografisk, men også kulturelt og språkleg. Eit av dei mest brennande spørsmåla som oppstod i denne nasjonsbyggjande tida, var spørsmålet om språk. Folk ønskte å fjerne seg frå den danske kulturen og språket som hadde dominert under unionen. Det var eit sterkt ønske om å få eit eige særnorsk skriftspråk, noko som både ville vere praktisk og styrkje den nasjonale identiteten. Dansken var vanskeleg for norske barn å lære seg sidan det var ein stor avstand mellom skriftspråket og den talte dialekta dei brukte heime.
På 1830-talet tok denne debatten om Noregs skriftspråk verkeleg fyr. Det oppstod tre hovudretningar i debatten om korleis det norske skriftspråket burde sjå ut. Først hadde vi landsmålet, som seinare vart kjent som nynorsk. Dette var ein retning som ønskte å samle inn og byggje eit skriftspråk basert på dei ulike norske dialektane. Viktige skikkelsar i denne rørsla var Ivar Aasen, som reiste rundt i landet for å studere dialektane, og Henrik Wergeland, som argumenterte for å bruke dialektord i skriftspråket for å få eit rikare språk.
Den andre retninga var riksmålet, som seinare vart bokmål. Denne gruppa ønskte å fornorske dansken, det vil seie å tilpasse det danske skriftspråket slik at det reflekterte den norske uttalen og språkføringa betre. Viktige personar i denne retninga var Knud Knudsen, som argumenterte for språklege reformar, og eventyrsamlarane Asbjørnsen og Moe, som skreiv ned norske folkeeventyr på ein måte som nærma seg det talte språket.
Den tredje retninga ønskte å halde på det danske språket som skriftspråk i Noreg. Johan Sebastian Welhaven var ein av dei som forsvarte denne ideen, men denne retninga tapte fort terreng i den nasjonale bevisstheita.
Debatten endå med at dei to første retningane, nynorsk og bokmål, vart dei gjeldande skriftspråka i Noreg. Dette var eit viktig steg i å forme ein særnorsk identitet og markere avstand frå den danske kulturen og språket. Med tida vart både nynorsk og bokmål viktige symbol på det norske, kvar på sin måte.
Riksmål
1. Kva var Riksmål?
2. Læraren Knud Knudsen
3. Utdanning og samfunnsklassar
4. Val av talemål for skriftspråket
5. Prosess for endringar i språket
6. Riksmål som skriftspråk
Riksmål var eit skriftspråk i Noreg som hadde sine røter i arbeidet til læraren Knud Knudsen. Knudsen, som var frå bygda og vaks opp i fattige kår, arbeidde ivrig med fornorskinga av språket. Han var fast bestemd på at for å betre samfunnet og gjere utdanning tilgjengeleg for alle, måtte det danske skriftspråket forenklast og gjerast lettare å lære. Hans livserfaring, der han måtte jobbe hardt for å få seg utdanning og bli lærar, forma hans syn på viktigheita av eit tilgjengeleg skriftspråk for alle samfunnsklassar.
Knudsen meinte at skriftspråket burde spegle den danna daglegtalen, eit talemål som var ganske likt over heile landet og som hadde høg status. Dette valet reflekterte ønsket hans om å skape eit skriftspråk som kunne vere lett å lære og som stod nær folk sitt eige talemål. Ved å velje den danna daglegtalen (overklassa) som grunnlag, sikta Knudsen mot å skape eit meir demokratisk og inkluderande samfunn der alle hadde likare moglegheiter til utdanning.
Knudsen si tilnærming til språkendringar var gradvis. Han forstod at brå og store endringar kunne skape motstand, så han føreslo sakte, men sikkert å endre på skriftspråket for å gjere det meir tilgjengeleg og einklare for folk flest. Denne forsiktige, men målretta prosessen førte til utviklinga av riksmål, som seinare vart forløparen til det vi i dag kjenner som bokmål.
Riksmål representerer altså eit viktig steg i utviklinga av eit norsk skriftspråk som skulle vere inkluderande og tilgjengeleg for heile befolkninga. Knud Knudsen sitt arbeid med riksmål er eit vitnesbyrd om engasjementet hans for utdanning og språkleg likestilling, og bidraget hans til norsk språkhistorie står som eit symbol på strevet for eit meir samla og inkluderande Noreg.
Landsmål
1. Kritikk mot fornorskinga av språket
2. Forslag om eit nytt skriftspråk
3. Ivar Aasen sitt arbeid
4. Utvikling av landsmål
5. Karakteristikkar ved landsmål
6. Nynorsk som resultat
Landsmål er eit skriftspråk som vart skapt i Noreg på midten av 1800-talet. På den tida var mange i Noreg kritiske til det dei såg som fornorsking av språket. Dei meinte at forsøka på å gjere det danske språket, som var mykje brukt i Noreg, meir norsk, berre ville føre til eit språk dei kalla «fordærvet dansk». Ein av dei som var kritiske, var P.A. Munch, som foreslo å lage eit heilt nytt skriftspråk som var reint norsk, basert på norrønt og ei gammaldags dialekt.
Ivar Aasen, ein annan språkmann, var ikkje einig med Munch i at det nye språket skulle vere såpass vanskeleg og utilgjengeleg for folk flest. Aasen meinte at det nye skriftspråket måtte vere ein mellomløysing; det skulle vere grundig norsk, men samtidig så enkelt at alle kunne forstå og bruke det.
For å oppnå dette, drog Aasen rundt i heile landet og studerte dei ulike dialektane. Han oppdaga at mange av dei norske dialektane hadde halde på meir av det gamle norrøne språket enn det dansk og svensk hadde gjort. På grunnlag av denne forskinga byrja han å utvikle eit nytt skriftspråk. Han ville at dette språket skulle vere for alle og representere dei ulike dialektane i landet, særleg dei dialektane på Vestlandet som hadde endra seg minst sidan norrønt. Aasen tok også eit medvite val om ikkje å bruke danske og tyske ord som ofte vart nytta i byane, men heller velje ord som hadde opphav i norsk.
Aasen kalla det nye skriftspråket for landsmål. Dette språket vart seinare kjent som nynorsk. Målet var at nynorsk skulle vere eit skriftspråk som spegla heile Noreg og gjorde det mogleg for folk å skrive slik dei snakka, med ei nær tilknyting til dei norske dialektane og norrønt. Aasen sitt arbeid med landsmål, eller nynorsk som det no blir kalla, var eit viktig steg mot å styrkje den norske kulturelle identiteten og sikre eit eige norsk skriftspråk som var tilgjengeleg og forståeleg for alle.
Riksmål eller landsmål
1. Historisk bakgrunn
2. Riksmål (no bokmål)
3. Landsmål (no nynorsk)
4. Konsekvensar av jamstillingsvedtaket
5. Viktigheit av språkleg mangfald
I Noreg har vi ei lang og rik historie når det kjem til utviklinga av det norske språket. To hovudretningar, riksmål og landsmål, har hatt stor innverknad på denne historia. Kvar av desse målformene har sine forkjemparar som har jobba hardt for å fremje og utvikle dei. Dette arbeidet skulle etter kvart vise seg å bere frukter, og dei som arbeidde for desse sakene, fekk løn for strevet sitt.
For riksmålet, som er forgjengaren til det vi i dag kjenner som bokmål, kom det stadig nye rettskrivingshefte. Desse hefta introduserte små fornorskingsendringar over tid. Den norske staten byrja frå 1885 å ta ei meir aktiv rolle i å kontrollere og godkjenne desse endringane. Dette var eit viktig steg i å forme det norske skriftspråket og gjere det meir tilgjengeleg og brukbart for folket.
På den andre sida hadde vi landsmålet, no kjend som nynorsk, som opplevde sitt store gjennombrot det same året, 1885, med jamstillingsvedtaket. Dette vedtaket, gjort av Stortinget, var eit avgjerande vendepunkt i norsk språkhistorie. Det fastsette at riksmål og landsmål skulle vere jamstilte målformer, både i skulen og som offisielle språk i Noreg. Jamstillingsvedtaket var eit stort framsteg for tilhengjarane av landsmålet, som lenge hadde kjempa for anerkjenning og bruk av eit meir folkenært norsk språk.
Vedtaket førte likevel òg til ein langvarig språkstrid i Noreg, ein strid som på mange måtar framleis lever i beste velgåande. Konflikta mellom tilhengjarane av landsmålet (nynorsk) og forkjemparane for riksmålet (bokmål) handla ikkje berre om språk i seg sjølv, men òg om identitet, kultur og politikk. På den eine sida argumenterte tilhengjarane av landsmålet for viktigheita av eit språk som spegla dei breie laga av folket og deira daglegliv. På den andre sida ønskte tilhengjarane av riksmålet å halde på eit meir etablert skriftspråk som var tett knytt til dansk, eit språk som hadde dominert det norske skriftlandskapet i mange år.
Desse to målformene har begge spela ei sentral rolle i utviklinga av det norske samfunnet og dets kultur. Kampen for anerkjenning og likestilling av språka viser kor djupt språk er knytt til identiteten vår og korleis det kan fungere som ein spegel på samfunnsverdiane våre. Ved å forstå denne historia kan vi betre verdsette mangfaldet og rikdomen i det norske språket i dag.
Norsk på byrjinga av 1900-talet
1. Jamstillingsvedtaket
2. Organisering
3. Utdanningssystemet
4. Statleg kontroll og reformer
5. Rettskrivingsreformene
6. Forslag om samansmelting av målformene
7. Språkstriden etter 1905
8. Framgang for landsmålet
9. Landsmålsskurs og rettskrivingsendringar
I byrjinga av 1900-talet gjekk det norske språket gjennom ei rekkje dramatiske endringar og utviklingar. Denne perioda var merkt av ein intens debatt og strid mellom tilhengjarar av to ulike skriftspråk: landsmål (no nynorsk) og riksmål (no bokmål). Denne striden handla ikkje berre om grammatikk og ordval, men også om identitet, kultur og makt.
Jamstillingsvedtaket var eit viktig steg i denne utviklinga. Det førte til at landsmålet og riksmålet vart sett på som likestilte målformer i Noreg. Dette vedtaket var ikkje slutten på diskusjonen, men heller starten på ein langvarig språkstrid mellom forkjemparane for dei to målformene. Begge sider organiserte seg for å fremje sine synspunkt og interesser. Noregs Mållag vart skipa i 1906 for å styrkje og fremje bruken av landsmål, medan Riksmålsforbundet vart stifta i 1907 for å verne om og fremje riksmålet.
Ein viktig del av denne striden involverte utdanningssystemet. I 1907 vedtok Stortinget at elevar i vidaregåande skule måtte lære og bruke begge målformene, og dette skulle visast i eksamen gjennom ei skriftleg prøve i sidemålet. Dette kravet om bruk av begge målformene i skulen var eit forsøk på å balansere påverknaden av dei to språkformene og sikre at unge nordmenn vart kjende med begge.
For å sikre ein meir systematisk tilnærming til språkutviklinga, tok staten kontroll over arbeidet med nye endringar i begge målformene. Dei første offisielle rettskrivingsreformene kom i 1907 for riksmålet og i 1910 for landsmålet. Desse reformene var eit forsøk på å modernisere og tilpasse språka til tida, og i tilfellet med riksmålet, gjere det meir norsk ved å inkludere norske taleformer i staden for danske. Reforma i 1907, inspirert av Knud Knudsens prinsipp om fornorsking, markerte eit viktig steg i denne retninga ved å byggje på den såkalla danna daglegtalen.
Debatten om språkutviklinga tok ein ny vending med forslaget om å smelte saman dei to skriftspråka til eit felles norsk språk. Moltke Moe, son av den kjende eventyrsamlaren Jørgen Moe, var ein av dei fremste talsmennene for denne tanken. Han såg for seg eit samla norsk språk som kunne foreine dei ulike sidene av den norske identiteten.
Etter oppløysinga av unionen med Sverige i 1905, vart striden mellom landsmåls- og riksmålsforkjemparane stadig hardare. Konflikta spegla ofte ein djupare sosial og geografisk kløft i det norske samfunnet, mellom by og land, mellom bønder og embetsmenn. Landsmålet, som hadde stor framgang, særleg i skulane over heile landet, vart sett på som eit uttrykk for ein meir distinkt norsk identitet.
I 1908, under eit landsmålskurs på Elverum, vart det lagt ein plan for korleis dei to skriftspråka kunne nærme seg kvarandre. Dette inkluderte forslag til rettskrivingsendringar for ord og uttrykk som var felles for dei to skriftspråka, eit steg mot meir samarbeid og forståing mellom dei to leirane.
Denne perioden i norsk språkhistorie viser korleis språk ikkje berre er eit middel for kommunikasjon, men også eit kraftig symbol på kultur, identitet og politikk. Kampen mellom landsmål og riksmål er eit vitnemål om nordmenns ønske om å definere seg sjølve og sin plass i verda, ein prosess som var både kompleks og konfliktfylt, men også djupt meiningsfull.
Rettskrivingsreforma frå 1917
1. Bakgrunn for reforma
2. Mål for reforma
3. Komitearbeid
4. Hovudendringar i 1917-reforma
5. Motstand mot reforma
6. Langsiktige følgjer
Rettskrivingsreforma frå 1917 var eit viktig steg i utviklinga av det norske språket. For å forstå kva denne reforma gjekk ut på, må vi sjå litt på bakgrunnen og hendingane som leia opp til denne endringa.
Fram til 1917 var styresmaktene i Noreg oppteke av at landet skulle ha eitt felles skriftspråk. Tanken var at eit felles språk kunne styrkje ein nasjonal identitet og samhald i ein tid der Noreg framleis var relativt ny som sjølvstendig nasjon, etter å ha vore i union med Sverige fram til 1905. På denne tida fanst det to skriftspråk i Noreg: landsmål (no nynorsk) og riksmål (no bokmål), som hadde utvikla seg frå ulike dialektgrupper og skrifttradisjonar. Landsmålet var inspirert av norske dialektar og vart sett på som eit meir "norsk" språk, medan riksmålet var nærare dansk, som følgje av mange hundreår under dansk styre.
For å ta tak i denne situasjonen, vart det nedset komitear som skulle jobbe med språksaka. Eit sentralt mål for desse komiteane var at begge skriftspråka skulle byggje på «folkets verkelege talespråk». Det vil seie at dei ønskte at skriftspråka skulle spegle den måten folk faktisk snakka på, i større grad enn tidlegare.
I 1917 vart ei ny rettskrivingsreform vedteken. Denne reforma førte til ei meir lik rettskriving for begge skriftspråka. Det betydde at enkelte ordformer og bøyingsmønster vart harmoniserte mellom landsmål og riksmål, noko som var eit steg mot målet om eit meir felles skriftspråk. Denne endringa var likevel kontroversiell og vekte stor motstand, særleg blant dei som brukte riksmål. Ein av dei mest omstridde endringane var innføringa av valfrie endingar, som til dømes gav skrivarane eit val mellom å bruke tradisjonelle riksmålsendingar eller nye, som var meir i tråd med landsmålet. Mange riksmålsbrukarar meinte at dette ville føre til forvirring og kaos, sidan det opna for større variasjon i korleis ord kunne skrivast.
Sjølv om reforma vart møtt med motstand, var den ein viktig del av den langvarige prosessen med å forme det norske skriftspråket. Reforma frå 1917 la grunnlaget for vidare endringar og justeringar i skriftspråka i Noreg, og var eit tidleg steg mot det vi i dag kjenner som bokmål og nynorsk. Denne utviklinga har framleis over tid, med fleire reformer som har justert og endra skriftspråka for å gjere dei meir tilgjengelege og representative for det norske folkets mangfaldige måtar å tale på.
Språket på 1920-talet
1. Målstriden og språkendringar på 1920-talet
2. Viktige vedtak og endringar
3. Namneendringar på skriftspråka
På 1920-talet skjedde det mange viktige endringar i det norske språket, og desse endringane hadde mykje å seie for korleis vi skriv og snakkar i Noreg i dag. I denne perioden var det ein stor debatt om korleis vi skulle skrive norsk, og dette var ein del av det som er kjent som målstriden. Målstriden handla ikkje berre om kva for eit skriftspråk vi skulle bruke, men òg om korleis gamle stadnamn skulle skrivast.
Mange av stadnamna i Noreg hadde ei dansk utforming. Dette var fordi Danmark og Noreg hadde vore i union, og dansk var det administrative språket. Når folk brukte dei danske skrivemåtane for stadnamn, samsvarte ikkje dette alltid med korleis namna vart uttalt i dagleg tale. Dette skapte forvirring og var eit teikn på at skriftspråket var fjernt frå det levande, talte språket blant folk flest.
I 1918 gjorde Stortinget eit viktig vedtak som skulle hjelpe til med å nærme skriftspråket til det folket faktisk sa. Det vart vedteke ei lov som bestemde kva alle fylka i landet skulle heite. Dette var eit steg i retninga av å gjere skriftspråket meir i tråd med daglegspråket.
Eit anna viktig hending skjedde i 1925, då hovudstaden fekk tilbake det gamle namnet sitt, Oslo, etter å ha vore kjent som Kristiania. Dette var eit symbol på at Noreg ynskte å styrkje sin nasjonale identitet og sjølvstende etter unionen med Sverige.
Den mest avgjerande endringa i denne perioden kom i 1929, då Stortinget valde nye namn på dei to skriftspråka i Noreg. Før denne tida var det vanleg å kalle det eine språket for «det almindelige bogsprog», men no vart det kalla bokmål. Bokmål vart nytta i vanleg språkbruk og i lovspråket, og det var nærare knytt til den danske skrifttradisjonen.
Det andre skriftspråket fekk namnet nynorsk. Nynorsk viste til eit språk som hadde utvikla seg i nyare tid, etter at gammalnorsken hadde utspelt rolla si. Nynorsk var meint å vere nærare knytt til dei norske dialektane og var eit forsøk på å byggje eit skriftspråk som spegla det breie mangfaldet i måten folk snakka på i ulike delar av landet.
Desse endringane på 1920-talet var viktige for å forme det norske språklandskapet slik vi kjenner det i dag. Dei bidrog til å styrkje norsk språkleg identitet og gjere skriftspråka meir representative for det norske folket. Målstriden og debattane om stadnamn og skriftspråk viser kor viktig språket er for nasjonal identitet og kulturell sjølvforståing.
Språket på 1930-talet
1. Bakgrunn for språkendringane på 1930-talet
2. Samnorsktanken
3. Rettskrivingsreforma i 1937
4. Følgjer av 1938-rettskrivinga
5. Motstand mot reforma
På 1930-talet skjedde det viktige endringar i norsk språkpolitikk som hadde stor innverknad på utviklinga av dei norske skriftspråka, nynorsk og bokmål. Dette tiåret var prega av ei aukande forståing og aksept for at Noreg faktisk hadde to ulike skriftspråk. Dette innsåg fleire og fleire, og det vart starten på ei ny æra i norsk språkhistorie.
Styresmaktene, som ønskte å styrkje eininga i landet, tok til å arbeide for ei tilnærming mellom nynorsken og bokmålet. Målet var at begge skriftspråka skulle spegle det norske talemålet nærare enn før, og at dei skulle nærme seg kvarandre gjennom ein felles rettskrivingsnorm. Dette arbeidet var eit uttrykk for det som vert kalla samnorsktanken, ein tanke om at det på sikt kunne utviklast eitt fellast norsk skriftspråk bygd på dei to eksisterande.
I 1937 vedtok Stortinget ei ny rettskrivingsreform som skulle vere eit steg på vegen mot dette målet. Reforma innførte skilje mellom hovudformer og sideformer, eller klammeformer, som det òg vart kalla. Hovudformene var dei påbodne formene som skulle brukast i lærebøker, medan sideformene var tillatne for elevane å bruke. Interessant nok fall ofte desse sideformene i bokmål saman med nynorske former, noko som bidrog til å skape ei tilnærming mellom dei to språka.
Eitter at 1938-rettskrivinga vart innført, fekk nynorsken fornya styrke og vart meir brukt. Likevel var ikkje alle nøgde med dei nye rettskrivingsreglane. Riksmålsfolket, som føretrakk den meir konservative forma av bokmål, kjent som riksmål, protesterte kraftig mot reforma. Dei arrangerte til og med eit møte den 9. april 1940 for å diskutere protestane mot den nye rettskrivinga. Ironisk nok var dette same dagen som Noreg vart okkupert av tyske styrkar, noko som setje ein brå stopp for vidare offentleg debatt om språkspørsmålet under krigen.
Desse hendingane på 1930-talet og ved starten av 1940-talet var avgjerande for den vidare utviklinga av nynorsk og bokmål. Dei la grunnlaget for ein langvarig prosess med språkleg tilnærming, ein prosess som framleis pregar debattar om norsk språkpolitikk i dag.
Språket på 1940-1970-talet
1. Tida etter krigen og trua på samarbeid i språkspørsmålet
2. Motstand mot samnorsk
3. Utviklingar i språkpolitikken
4. Arbeidet for fred og forsoning i språkpolitikken
I åra etter andre verdskrigen var det mange i Noreg som trudde tida var inne for å finne ei løysing på språkstriden mellom nynorsk og bokmål. Tanken om samnorsk, som ville vere eit forsøk på å sameine dei to skriftspråka til eitt, fekk mykje støtte. Faktisk var det slik at fire av fem nordmenn på den tida var positive til ideen om å slå saman nynorsk og bokmål. Dette viser kor sterk trua på samnorsk var.
Men ikkje alle var like begeistra for denne tanken. Arnulf Øverland, som var ein kjent skikkelse og formann i Riksmålsforbundet, var sterkt imot ideen om samnorsk. Han protesterte ivrig og meinte også at bokmål ikkje burde bli for likt nynorsk. Øverland var ikkje åleine om denne motstanden. I Oslo reagerte mange foreldre mot samnorsktanken og danna "Foreldreaksjonen mot samnorsk". Desse protestane førte til at reforma av skriftspråket frå 1938 måtte reviderast.
På bakgrunn av denne motstanden og det klare ønsket om å finne ei løysing, vart det i 1959 utarbeidd ein ny læreboknormal. Dette var eit forsøk på å roe ned dei sterkaste konfliktane rundt skriftspråket.
I tiåra etter krigen, særleg på 50- og 60-talet, såg vi at riksmålsrørsla fekk auka oppslutning. Samstundes miste tilhengjarane av nynorsk og samnorsk noko av oppslutninga si. Denne intense striden rundt språket førte til at mange ynskte ro og ein mindre konfliktfylt debatt om norsk språkpolitikk.
For å bidra til fred og forsoning i språkdebatten, tok Arbeidarpartiet initiativ til å danne ein komité som skulle arbeide for nettopp dette. Arbeidet førte til at Norsk språkråd, som seinare vart kalla Språkrådet, vart oppretta i 1972. Oppgåva til Språkrådet var å gi råd og rettleiing i bruken av norsk språk, og sidan 1990 har dei også arbeidd for å redusere bruken av engelske ord i norsk språk og foreslått fornorsking av ord.
Desse åra, frå 1940 til 1970-talet, var altså ei tid med mykje debatt og endringar i haldningane til norsk språk. Tanken om samnorsk hadde stor støtte i byrjinga, men møtte etter kvart sterk motstand, noko som førte til viktige endringar i korleis vi forstår og bruker dei norske skriftspråka i dag.
Språket på 1980-2000-talet
1. 1981 rettskrivingsreform for bokmål
2. Utviklingar på 2000-talet
3. Påverknad frå internett og moderne kommunikasjonsformer
4. Sosiale medium og chatting
Frå 1980-talet til 2000-talet gjekk det norske språket gjennom fleire endringar som påverka både bokmål og nynorsk. Dette var ei tid med store språklege omveltningar som spegla samfunnsendringar, teknologisk utvikling og haldningsendringar til språk.
I 1981 vart det innført ei ny rettskrivingsreform for bokmål. Denne reforma tillét bruk av fleire riksmålsformer, som var dei meir konservative formene av bokmål. Det var eit steg som sidestilte det folkelege talemålet med eit meir danna talemål. Dette betydde at det vart større aksept for ulike måtar å skrive og snakke på, og folk kunne i større grad velje korleis dei ville uttrykkje seg.
Utover på 2000-talet merka ein at det var mykje mindre motstand mot endringar i nynorsk. Folk byrja å bruke mange av dei nye formene som vart introduserte, og ein del av det som tidlegare var rekna som samnorskformer, vart også aksepterte i bokmål. Dette førte til at bokmål og nynorsk har vorte meir likt enn dei var for hundre år sidan, noko som speglar eit ønske om eit meir samla norsk skriftspråk.
Internett og andre moderne kommunikasjonsformer har også hatt ein stor innverknad på språket. Denne utviklinga har ført til ein meir munnleg tone i skriftspråket. Dette ser ein blant anna i at bokmålsbrukarar bruker fleire a-endingar i verb (som "kasta" som blir til "kasta", og "jobba" som blir til "jobba"). Vidare er folk generelt ikkje så nøye med korleis orda skal stavast eller med bruken av stor bokstav.
Bruken av sosiale medium og chatting har endra måten vi kommuniserer på. Vi bruker mindre tid på å planleggje kva vi skal seie, og dette spontane og uformelle språket blir ein større del av kvardagen. Dette reiser spørsmål om korleis desse endringane vil påverke både talespråket og skriftspråket vårt i framtida.
Endringane i språket frå 1980-talet til 2000-talet reflekterer eit samfunn i endring, der teknologi, sosiale medium og ein meir avslappa haldning til språk har ført til at dei norske skriftspråka har vorte meir like og meir tilgjengelege for folk. Framtida vil vise korleis desse endringane vil halde fram med å forme språket vårt.
Språksituasjonen i dag
1. Samnorskpolitikken og dens avslutning
2. Bruksprinsippet
3. Språkstriden har stilna
4. Statusen til nynorsk
5. Den største utfordringa: Internasjonalisering
Språksituasjonen i Noreg i dag er eit resultat av lange historiske linjer og politiske avgjerder. Frå midten av 1900-talet og fram til 2002, var samnorskpolitikken ein viktig del av språkpolitikken i Noreg. Målet med denne politikken var å nærme bokmål og nynorsk til kvarandre for å skape ei felles skriftspråksnorm. Men i 2002 vart denne politikken offisielt avslutta, og sidan den tida har endringar i bokmål og nynorsk vorte vurdert uavhengig av kvarandre.
Eit sentralt prinsipp i dagens språkpolitikk er bruksprinsippet. Det inneber at om mange nok bruker ein skrivemåte over lang nok tid, kan denne skrivemåten bli anerkjend og teken inn i ordbøkene. På denne måten speglar ordbøkene det levande språket som folk faktisk bruker. Samtidig er det eit mål på lang sikt å redusere mengda valfridom i dei to målformene. Men slike endringar skal skje gradvis, slik at dei ikkje opplevast som brå eller påtvinga.
I dagens språklege landskap i Noreg har striden mellom bokmål og nynorsk roa seg. Det er ikkje lengre snakk om å avskaffe nokon av målformene. Nynorsk, som er den minste målforma, opplever likevel utfordringar. Nynorskbrukarar blir dagleg eksponerte for bokmål gjennom media og andre kanalar, noko som kan påverke bruken av nynorsk. Trass i dette, er det ingen grunn til å tru at nynorsk står i fare for å forsvinne. Nynorsk blir brukt i offentleg administrasjon, i aviser, i skulen, og privat, og får støtte frå staten. NRK har til dømes krav om å bruke ein viss del nynorsk i sendingane sine, og i skulen lærer elevane både hovudmål og sidemål.
Men den kanskje største utfordringa for det norske språket i dag er ikkje målstrid, men heller internasjonalisering og påverknaden frå engelsk. Engelske ord og uttrykk blir stadig meir integrerte i det norske språket, noko som reflekterer ein global trend. Dette er ein del av ein større bekymring om at mange av dei om lag 6000 språka som finst i verda, er i fare for å forsvinne. Forskarar reknar med at opp mot halvparten av desse språka kan bli borte i løpet av dei neste hundre åra.
Samla sett kan ein seie at språksituasjonen i Noreg er prega av stabilitet mellom dei to offisielle målformene, med eit tydeleg fokus på å tilpasse seg den språklege utviklinga på ein måte som respekterer både historie og samtida. Utfordringane som ligg framfor det norske språket er knytte til globalisering og internasjonal påverknad, meir enn interne stridar om skriftspråk.
Typisk ordforråd og skrivemåte på bokmål og nynorsk
1. Ordtilfang og skrivemåte
2. Monoftongar og diftongar
3. Spørjeord og andre ord med "kv"/"hv"
4. Adjektiv med endingar for komparativ og superlativ
5. Verb og presens partisipp
6. Ordenstal
7. Endringar i ord med "-sam"/"-som"
Når vi ser på norsk språk, finst det to hovudmåtar å skrive på: bokmål og nynorsk. Begge er likestilte måtar å skrive norsk på, men dei har nokre skilnader som er viktige å kjenne til. For å forstå korleis ordtilfanget og skrivemåten skil seg mellom bokmål og nynorsk, kan det vere nyttig å sjå på nokre døme og reglar.
Først og fremst, både bokmål og nynorsk har storparten av ordtilfanget sitt felles. Det vil seie at mange ord er like eller veldig like i begge målformene. Til dømes kan ord som "bok" og "sol" brukast på same måte i begge målformene. Likevel finst det nokre skilnadar som kan vere gode å vite om.
Ein tydeleg skilnad finn vi i skrivemåten av enkelte ord. Til dømes skriv vi "ellers" på bokmål, men "elles" på nynorsk. Andre døme inkluderer "verden" (bokmål) og "verd" (nynorsk), og dessutan "gutt" (bokmål) og "gut" (nynorsk). Desse skilnadene kan verke små, men dei er viktige for å skrive korrekt i dei to målformene.
Ein annan skilnad er bruken av monoftongar og diftongar. På bokmål finn vi ord som "en", "et", "mer", "leke", "høst" og "rød". Desse har ein enkel vokallyd. På nynorsk blir dei same orda ofte skrivne med diftongar, som "ein", "meir", "leike", "haust", og "raud". Dette gir nynorsk ein litt annan klang og stil.
Når det gjeld spørjeord, bruker bokmål "hv" i starten av ord, som i "hvem", "kva", "hvordan" og "hvorfor". På nynorsk bruker vi derimot "kv" for å starte dei same orda: "kven", "kva", "korleis" og "kvifor". Dette er ein lett måte å sjå forskjellen på målformene.
For adjektiv, har bokmål og nynorsk ulike endingar i komparativ og superlativ. På bokmål endar dei i "-ere" og "-est" (som "sterkere", "sterkest"), medan på nynorsk er endingane "-are" og "-ast" (som "sterkare", "sterkast").
Også når det gjeld verb, er det skilnader. I presens partisipp har bokmål endinga "-ende" (som i "gående", "stående"), medan nynorsk brukar "-ande" (som "gåande", "ståande"). Dette er viktig å hugse for å halde målformene frå kvarandre.
Til slutt er det verd å merke seg at ordenstal også skil seg mellom målformene. På bokmål bruker vi "-ende" (som i "tiende", "åttende"), medan på nynorsk brukar vi "-ande" (som "tiande", "åttande").
Sjølv om bokmål og nynorsk deler mykje av det same ordtilfanget, er det desse skilnadene i skrivemåte og form som hjelper oss å halde dei frå kvarandre. Ved å lære og forstå desse skilnadene, kan ein bli betre i å skrive korrekt på både bokmål og nynorsk.
Å uttrykkje seg på bokmål og nynorsk
1. Skilnadar mellom bokmål og nynorsk
2. Plassering av eigedomsord
3. Bruk av kjønnsbestemte artiklar ved referanse til substantiv
4. Viktigheita av å tenkje over munnleg bruk
5. Fordelane med å meistre begge målformene
Når ein skal skrive eller snakke, er det viktig å kunne uttrykkje seg klart og tydeleg. I Noreg har vi to offisielle målformer, bokmål og nynorsk, som kvar har sine særdrag. Sjølv om setningane ofte kan sjå nokså like ut på bokmål og nynorsk, finst det nokre nøkkelområde der målformene skil seg frå kvarandre. Å forstå desse skilnadane kan hjelpe deg med å uttrykkje deg betre på begge målformene.
Ein av dei mest merkbare forskjellane mellom bokmål og nynorsk er korleis ein plasserer eigedomsorda. På bokmål seier ein ofte "min bil" eller "mitt hus", der eigedomsordet kjem før substantivet. På nynorsk derimot, er det meir vanleg å setje eigedomsordet etter substantivet, slik som "bilen min" eller "husa mine". Denne måten å uttrykkje eigarskap på er nærare slik vi vanlegvis snakkar i det daglege livet i mange dialektar i Noreg.
Eit anna viktig område der bokmål og nynorsk skil seg, er bruken av kjønnsbestemte artiklar når ein refererer til substantiv. På bokmål brukar ein ofte "den" uavhengig av kjønn på substantivet. Til dømes kan ein seie "Jeg møtte en hund, og den var stor" eller "Jeg måtte teipe boken, for den var ødelagt". På nynorsk blir det derimot gjort ein skilnad basert på kjønnet til substantivet. Om substantivet er hankjønn, brukar ein "han", og er det hokjønn, brukar ein "ho". Så på nynorsk ville dei same setningane bli "Eg møtte ein hund, og han var stor" og "Eg måtte teipe boka, for ho var øydelagd".
Å tenkje over korleis du seier noko i daglegtalen kan vere ein stor hjelp når du skal skrive nynorsk. Dette fordi nynorsk ofte ligg nærare munnleg bruk i mange norske dialektar enn det bokmålet gjer. Ved å reflektere over dette, kan ein finne naturlege måtar å formulere seg på nynorsk som kjennest autentisk og rett.
Å meistre både bokmål og nynorsk kan opne opp for eit rikare språkleg landskap og gje ein djupare forståing for det norske språket sitt mangfald. Ved å praktisere og bli kjend med dei ulike reglane og særtrekka ved kvar målform, kan du bli meir komfortabel med å uttrykkje deg både skriftleg og munnleg på begge språka.
Aktiv og passiv
1. Aktiv uttrykksmåte
2. Passiv uttrykksmåte
3. Forming av passiv
4. Måtar å uttrykkje passiv på i nynorsk (og bokmål)
5. Val av uttrykksmåte
Å meistre bruken av aktiv og passiv uttrykksmåte er ein vesentleg ferdigheit for å skrive klart og formidle bodskapen effektivt. La oss dykke djupare inn i korleis og kvifor ein vel mellom desse to når ein skriv, spesielt på nynorsk.
I ein aktiv setningsstruktur er det tydeleg kven som utfører handlinga. Dette gir teksten ein direkte og livleg tone, som gjer det einklare for lesaren å fange opp kven som er ansvarleg for kva. Eit døme på ein slik setning kan vere "Eleven les boka," der "eleven" er den aktive utføraren som står i fokus.
På den andre sida, når passiv uttrykksmåte blir brukt, flyttar vi fokuset frå den som utfører handlinga til handlinga sjølv eller objektet som får handlinga. Dette kan vere nyttig i situasjonar der utføraren er ukjend eller irrelevant, eller der vi ønskjer å leggje vekt på resultatet av handlinga. Til dømes, om vi seier "Boka blir lesen," er det mindre fokus på kven som les boka, og meir på sjølve handlinga eller tilstanden av å bli lesen.
I nynorsk skrift er det likevel ein tendens til å føretrekkje aktiv framfor passiv uttrykksmåte. Dette skil seg frå bokmål, der det er meir vanleg å bruke passiv form ved å leggje til -(e)s på verbet. På nynorsk oppnår vi ofte ein passiv effekt gjennom andre middel, som å bruke hjelpeverbet "bli" følgt av perfektum partisipp. Til dømes, "Dei blei sett på lang avstand," der kombinasjonen av "bli" og partisipp formar ein passiv konstruksjon som er lett å forstå og naturleg i nynorsk.
Ein annan måte å uttrykkje passiv på, som fungerer både i bokmål og nynorsk, er ved å bruke eit modalt hjelpeverb saman med infinitivsforma av hovudverbet, etterfølgd av -ase på nynorsk eller -es på bokmål. Til dømes, "Brevet skal sendast til rektor" viser korleis vi kan formidle ei handling som skal skje i framtida, med fokus på handlinga snarare enn den som utfører ho.
Valet mellom aktiv og passiv uttrykksmåte bør styrast av bodskapen du ønskjer å formidle og korleis du vil at lesaren skal oppfatte teksten din. Aktiv form er å føretrekkje for å skape ein direkte og engasjerande tekst, medan passiv form kan brukast for å framheve handlinga eller resultatet, spesielt når utføraren er mindre viktig. Ved å veksle mellom desse to formene på ein gjennomtenkt måte, kan du gjere skrivinga di meir variert og tilpassa til ulike formål og situasjonar.
S-genitiv
1. Unngå s-genitiv i nynorsk
2. Akseptabel bruk av s-genitiv
3. Alternative måtar å uttrykkje genitiv på
4. Spesielle tilfelle med apostrof etter substantiv
I nynorsk er det viktig å formidle eigarskap på ein korrekt og naturleg måte. Medan bokmål ofte nyttar s-genitiv ved å leggje til -s, oppmodar nynorsk oss til å finne andre løysingar. Dette gjer at vi må tenkje litt annleis når vi uttrykkjer kven som eig noko.
Sjølv om det finst tilfelle der s-genitiv blir brukt i nynorsk, som når det gjeld særnamn (til dømes "Noregs høgfjell") eller i uttrykk som omhandlar tid og mål ("ein times pause"), er det generelt sett betre å unngå denne forma. Dette er fordi nynorsk har ein rikdom av andre måtar å uttrykkje eigarskap på, som er meir i tråd med språket sitt særpreg.
Ein av dei vanlegaste måtane å vise til eigarskap på i nynorsk, er gjennom bruk av preposisjonar. Til dømes, i staden for å seie "Per sin bil", seier vir heller "bilen til Per". Dette viser tydeleg at bilen tilhøyrer Per utan å måtte ty til s-genitiv. Det er ein enkel og effektiv måte å formidle eigarskap på som står sterkt i nynorsk.
Ein annan metode er samanskriving, der to ord blir kombinerte til eitt for å uttrykkje ein relasjon av eigarskap. Døme på dette kan vere "skipskapteinen", som tydeleg fortel oss om kapteinen som styrer skipet. Denne måten å forme ord på bidreg til å behalde språket sitt unike preg.
Omskriving er òg ein nyttig teknikk, der vi omformulerer setningar for å unngå s-genitiv. Til dømes kan "den engelske dronninga" brukast i staden for "Englands dronning", som gir ein meir nynorsk klang til uttrykket.
For spesielle tilfelle der substantivet endar på -s, -x eller -z, og der s-genitiv ville vore naturleg i andre språk, nyttar vi apostrof i nynorsk, slik som i "Klaus' bok" eller "Marx' teoriar". Dette er ein praktisk måte å unngå forvirring på, samtidig som det markerer eigarskap på ein diskret måte.
Gjennom å meistre desse ulike metodane for å uttrykkje eigarskap, kan ein skrive meir flytande og korrekt nynorsk. Det viser respekt for språket sine tradisjonar, samtidig som det gir rom for klar og forståeleg kommunikasjon. Ved å velje den rette måten å vise eigarskap på i ulike situasjonar, blir teksten ikkje berre grammatisk korrekt, men òg meir levande og autentisk.
Enkel eller dobbel bestemming
1. Enkel bestemming
2. Dobbel bestemming
3. Bruk av dobbel bestemming i nynorsk
4. Fordelar med dobbel bestemming
I nynorsk er det viktig å vere merksam på korleis ein bruker bestemming i setningar. Dette kan verke utfordrande, men med litt øving blir det lettare å forstå. Vi skal sjå på forskjellen mellom enkel og dobbel bestemming, og kvifor dobbel bestemming er å føretrekke i nynorsk.
Når vi snakkar om enkel bestemming, viser vi til eit uttrykk der det berre er brukt ein artikkel eller possessiv (eigedomsord) før substantivet, og substantivet står i ubunden form (grunnform). Døme på dette er "den lykkelege eigar", "den norske regjering", og "mi største tabbe". Her er substantiva "eigar", "regjering", og "tabbe" ikkje bøygde med ending som viser bestemd form.
Dobbel bestemming inneber at ein både bruker ein artikkel eller possessiv framfor substantivet, og i tillegg bøyer substantivet i bestemd form. Dette gir oss uttrykk som "den lukkelege eigaren", "den norske regjeringa", og "den største tabba mi". Her er "eigaren", "regjeringa", og "tabben" i bestemd form, som viser at vi snakkar om noko spesifikt og bestemt.
I nynorsk er det ein regel at ein bør bruke dobbel bestemming. Det vil seie at når vi skriv eller talar, og vil uttrykkje oss om noko bestemt, skal vi både bruke artikkel eller possessiv og setje substantivet i bestemd form. Dette bidreg til å gjere teksten klårare og meir presis, sidan det ikkje er nokon tvil om at vi viser til noko bestemt.
Bruk av dobbel bestemming er ein del av det som gjer nynorsk til eit rikt og uttrykksfullt språk. Det hjelper lesaren eller lyttaren å forstå nøyaktig kva eller kven det blir referert til, og det skapar eit tydeleg bilete. Dette er spesielt viktig i skriftleg kommunikasjon, der ein ikkje har tonefall eller kroppsspråk å støtta seg på for å klargjere meininga.
Å velje mellom enkel og dobbel bestemming kan verke forvirrande, men hugs at i nynorsk er det best å halde seg til dobbel bestemming. Dette gjer at teksten din blir klårare og meir presis. Ved å øve på dette og gjere det til ein vane, vil du merke at det etter kvart blir ein naturleg del av måten du skriv og talar på.
Substantiv eller verb
1. Kva er eit verbalsubstantiv?
2. Døme på bruk
3. Når bruker ein substantiv versus verb?
4. Bruken av verbalsubstantiv i bokmål versus nynorsk
5. Unngå overdriven bruk av verbalsubstantiv ("substantivsjuke")
6. Fordelar med å velje verb framfor verbalsubstantiv i nynorsk
I norsk språk finn ein ofte ord som kan verke like, men som har ulik funksjon i setningane. Dette er særleg tydeleg når vi ser på forskjellen mellom substantiv og verb, spesielt i tilfelle av verbalsubstantiv. For å forstå dette betre, la oss dykke ned i kva verbalsubstantiv faktisk er.
Verbalsubstantiv er substantiv som kjem frå verb. Det vil seie at ordet opphavleg er eit verb, men når det blir brukt i ei setning, fungerer det som eit substantiv. Ta til dømes ordet "etterforsking". "Etterforske" er verbet som beskriv handlinga, medan "etterforsking" er substantivet som beskriv prosessen eller aktiviteten.
For å illustrere dette nærare, kan vi sjå på følgjande døme: Når politiet jobbar med ei sak, kan vi seie at dei "etterforska saka grundig". Her bruker vi verbet "etterforska" for å beskrive handlinga politiet utførte. Men vi kan også uttrykkje det litt annleis ved å seie at "Politiet gjennomførte ei grundig etterforsking av saka." I dette tilfellet er "etterforsking" eit verbalsubstantiv som fortel oss om aktiviteten politiet engasjerte seg i.
I norsk kan ein ofte velje mellom å uttrykkje seg med substantiv eller verb, men valet mellom desse to kan påverke teksten. Til dømes, medan ein på bokmål kan seie "gjennomføre ei undersøking", vil det i nynorsk ofte vere å føretrekkje å seie "undersøkje". Dette kjem eit ønske av om å gjere språket meir levande og direkte, der handlinga kjem tydelegare fram gjennom bruk av verb.
Bruken av verbalsubstantiv er meir vanleg i bokmål enn i nynorsk. I nynorsk er det ein tendens til å unngå for mange verbalsubstantiv og heller bruke verb når det er mogleg. Årsaka er at nynorsk strevar etter eit språk der handlinga står i sentrum, og kvar teksten blir meir dynamisk og engasjerande.
Overdriven bruk av verbalsubstantiv, kjent som "substantivsjuke", kan gjere ein tekst tung og mindre tilgjengeleg. Ved å føretrekkje verb, kan ein ofte gjere setningar kortare og teksten meir livleg. Dette er spesielt viktig i nynorsk, der ein ønskjer å formidle bodskap på ein klar og direkte måte.
I nynorsk er det ein god tommelfingerregel å velje verb framfor verbalsubstantiv der det lèt seg gjere. Dette bidreg til eit klårare, meir direkte språk som er lettare å forstå og meir behageleg å lese. Ved å vere klar over dette valet, kan ein skape tekstar som ikkje berre følgjer grammatiske reglar, men som også engasjerer og kommuniserer meir effektivt med lesaren.
Omsetje mellom bokmål og nynorsk
Ordstilling
1. Forteljande heilsetningar
2. Imperativsetningar
3. Endre rekkjefølgje av ledd
4. Struktur i heilsetningar
5. Leddsetningar
6. Vektlegging i setningar
7. Plassering av det finitte verbalet i forteljande heilsetningar
8. Spørjesetningar
Når ein skriv på nynorsk, er det viktig å vite korleis ordstillinga i setningar fungerer. I forteljande heilsetningar bruker vi ofte ei rekkjefølgje der subjektet kjem først, deretter verbalet, og til slutt objektet. Dette er som å seie "Eg et eple". Men, som i alle språk, er det unntak. Til dømes, når ein gir eit direkte pålegg, bruker vi det som heiter imperativsetningar. Her er det som regel berre eitt ord, nemleg verbalet, som "Høyr!".
Nokre gonger kan det vere naturleg å endre på rekkjefølgja av ledda i setninga. Likevel er det vanleg at verbalet beheld andreplassen sin. Om det er noko i setninga som den du snakkar med allereie kjenner til, kan det vere lurt å setje det først i setninga. Ny informasjon derimot, bør helst kome til slutt.
Ei heilsetning kan bestå av mange setningsledd. Desse ledda kan plasserast i tre hovuddelar: forfelt, midtfelt og sluttfelt. Om ein ser på det som ein sandwich, vil forfeltet og sluttfeltet vere brødskivene, medan midtfeltet er pålegget.
Det finst også noko som heiter leddsetningar, og desse kan ha ulike roller i hovudsetninga. Avhengig av kva oppgåve dei har, kan ein plassere dei i forfeltet, nominalfeltet eller adverbialfeltet. Når ein vil leggje ekstra vekt på ein del av setninga, kan ein endre plasseringa av visse ledd. Adverbial, som fortel oss kor, korleis eller når noko skjer, er spesielt fleksible.
I forteljande heilsetningar er det slik at det finitte verbalet, altså verbet i ei tid som presens, preteritum eller imperativ, vanlegvis kjem som det andre leddet. Subjektet, personen eller tingen som utfører handlinga, kan stå anten før eller etter dette verbalet.
Til slutt, når ein stiller eit spørsmål, startar ein ofte setninga med eit verbal eller eit spørjeord, slik som "kva" eller "kor".
Å meistre ordrekkjefølgja i nynorsk kan ta litt tid, men med øving og forståing av desse grunnreglane blir det ein leik!