Norrøn tid

Norrøn tid var ei spennande æra i historia vår, då språket vårt, norrønt, var i bruk. Snorre Sturlason, ein kjent islandsk skald, skreiv Heimskringla, ei stor samling av kongesoger. Han oversatte også Edda, ei samling av gude- og heltedikt. Ein kjend del av Edda er Håvamål, Odin sin visdom, og Trymskvida, forteljinga om då Thor mista hammeren sin. Eit anna kjenneteikn ved norrøn tid er islandske ættesoger, som er historier om ættene på Island. Språket vårt tilhøyrer den indoeuropeiske språkfamilien, og i vikingtida snakka folk gammalnorsk (norrønt språk).

litteraturhistorisk tidslinje

litteraturhistorisk tidslinje

språkhistorisk tidslinje

språkhistorisk tidslinje

Norrøn mytologi

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Skapelsesmyta

2. Gudane

3. Ragnarok

4. Yggdrasil

5. Valkyrier

6. Midgardsormen

7. Mytologiske Skapningar

8. Gudeheimar

9. Runer

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Norrøn mytologi er ei samling av tru og forteljingar frå dei gamle skandinaviske folka, inkludert nordmenn, svenskar, danskar og islendingar. Dette er mytene som vart fortalde før og under vikingtida, fram til kristendomen vart innført i Skandinavia.

Skapelsesmyta, eller skapinga av verda og menneska i norrøn mytologi, fortel om ein kosmisk kamp mellom is og eld. I byrjinga var det to verdenar, Muspell i sør, fylt med varme, ljos og eld, og Niflheim i nord, eit land av is og kulde. Mellom desse verdenane låg Ginnungagap, eit stort tomrom.

Gudane Odin, Vili og Ve, som var sonene til den første guden Borr, er kjende for å ha skapt verda. Dei drap Ymir, det første vesenet, og av kroppen hans skapte dei jorda og himmelen. Menneska vart skapte av tre stokkar som gudane fann på stranda. Odin gav dei ande og liv, Vili gav dei forstand og kjensler, og Ve gav dei høyrsel og syn.

Norrøn mytologi har ei rekkje gudar og gudinner som styrer ulike aspekt av verda og menneskelivet. Dei mest kjende inkluderer Odin, guden for visdom og krig, Thor, guden for tore og beskyttar av menneska, Freya, gudinne for kjærleik og fruktbarheit, Loki, guden for lureri og svik, Balder, guden for skjønnheit og rettferd, og Frigg, Odin si kone og gudinne for ekteskap og moderskap.

Ragnarok er den norrøne mytologien sin versjonen av dommedag. Det er fortalt som ein stor kamp mellom gudane og dei vonde maktene, inkludert jotnane og monster som Fenrisulven og Midgardsormen. Etter denne katastrofen, vil verda ende opp i flammar og oske, men vil stå opp igjen frisk og ny.

Yggdrasil er treet som bind alle dei ni verdene saman i norrøn mytologi. Dette massive asketreet, også kjent som verdssaksa, strekk seg frå djupet av jorda til himmelen, og er heimen til mange ulike vesen.

Valkyrier er kvinnelege krigarar som vel ut dei som skal døy i kamp og bringe dei til Valhall, ein stor hall der dei døde krigarane får kamp og feste til evig tid. Dette er den norrøne versjonen av paradis.

Midgardsormen er ein gigantisk sjøorm som ligg i havet rundt Midgard, verda der menneska bur. Ormen er så stor at han kan bite seg i halen. På Ragnarok vil han komme opp frå havet for å kjempe mot Thor, og begge vil ende opp med å drepe kvarandre.

Norrøn mytologi er også rik på mytologiske skapningar, inkludert draug (gjenferd), jotnar (gigantar), alvar (elvefolk), dvergar (handverkarar og smedar) og huldrer (skogvesen).

Gudane i norrøn mytologi har sine eigne heimar, kalla gudeheimar. Odin og dei andre hovedgudane bur i Asgard, jotnane bur i Jotunheim, og menneska bur i Midgard. Det er også andre heimar, som Svartalfaheim for dvergane, og Helheim for dei døydde.

Endeleg er runer ein viktig del av norrøn kultur. Dette skriftsystemet vart brukt til å skrive på stein, metall og tre, og kvar rune har ei eiga betydning og kraft. Runer vart også brukte til spådom og magi, og er framleis i bruk i dag i enkelte nyheidenske tradisjonar.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

NORRØN MYTOLOGI

NORRØN MYTOLOGI

Den eldre edda

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Den eldre Edda

2. Eddadikt

3. Gudedikt

4. Heltedikt

5. Skaldekvad

6. Voluspå

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Vikingtida

Den eldre Edda er eit grunnleggjande verk i den norrøne litteraturen, skrive i vikingtida, i ei tid som vi ofte kallar for norrøn tid. Desse tekstsamlingane er blant dei mest sentrale norrøne tekstane, og dei representerer ei uvurderleg kjelde til forståinga vår av norrøne gudelære og kultur.

Eddadikta, skrivne på norrønt språk, er delt inn i to hovudkategoriar: gudedikt og heltedikt. Gudedikta skildrar handlingane og eigenskapane til dei norrøne gudane som Odin, Tor og Loke, mellom andre, som budde i Asgard, verda til gudane i norrøn mytologi. Gudedikta i Den eldre Edda gir oss ei djup innsikt i den gamle gudelæra.

På den andre sida er heltedikta ikkje direkte knytt til gudane. Desse dikta handlar om menneske som har overnaturlege eigenskapar, men som står overfor menneskelege utfordringar og konfliktar. Heltane er modige og viser motet sitt i farefulle situasjonar. Dei handlar ofte om vakre jomfruer og ulukkeleg kjærleik. Desse dikta vart skrivne av anonyme forfattarar på Island i det 12. hundreåret.

Innanfor både gude- og heltedikta finn vi skaldekvad. Eit skaldekvad er eit dikt skrive av ein skald, ein diktar som var tilsett hos kongar og hovdingar for å lage kvad der han hylla herren sin for mot og djervskap. I tillegg til desse lovsongane, skreiv skaldane ofte også spottevers og kjærleiksdikt. Vi kjenner til om lag 250 skaldar som dikta på Island over ein periode på om lag 500 år. Egil Skallagrimsson er eit kjend namn blant desse skaldane.

Eit av dei mest kjende dikta i Den eldre Edda er 'Voluspå', som tyder spådommen til spåkvinna. Dette episke diktet skildrar korleis verda vart skapte, korleis ho utviklar seg, og til slutt korleis ho går under i det fryktelege slaga kjend som Ragnarok. Voluspå fortel også om dei første menneska på jorda, Ask og Embla, og om korleis vondskapen kjem inn i verda. Men det stoppar ikkje med verda sitt endelikt; det fortel også om ei ny verd som oppstår etter Ragnarok, ei verd som er lys og vakker.

For å samanfatte, litteraturen i Den eldre Edda gir oss ei djup innsikt i norrøn gudelære og norrøn kultur generelt. Gjennom gude- og heltedikt, og gjennom verka til skaldane, får vi eit rikt bilete av livet, trua, og verdssoppfatninga i den norrøne tida.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

Den eldre edda

Den eldre edda

Håvamål

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Håvamål

2. Tema i Håvamål

3. Inndeling av Håvamål

5. Del 5-6

4. Verdien av Håvamål

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Håvamål er ein del av den eldre Edda, ein samling av gammalnorske gudedikt, og det er utan tvil eit av dei mest kjende og studerte verka i norrøn litteratur. Det er eit dikt som skildrar livsvisdom og moral, og det er attribuert til Odin, hovudguden i norrøn mytologi. Namnet Håvamål betyr direkte omset "Høge talen sin" eller "Odin sin tale", ettersom Odin også er kjend som "den høge" eller "den opphøgda".

Diktet vart skapt i Noreg, ein plass i den tidlege vikingtida, og det inneheld ei rekkje med levereglar og visdomsord som reflekterer dei verdiar og normer som samfunnet verdsatt på den tida. Håvamål er delt inn i fleire seksjonar, kvar med sitt eige tema og fokus.

I den første delen av Håvamål, handlar det om måtehald, vennskap, gjestfridom, og gjevmilde. Det understrekar viktigheita av å vera måtehalden, å byggje sterke venskap, å vera gjestfri, og å vera gjevmild mot andre. Det snakkast også om ettermæle, og korleis ein skal leve eit liv som gjer at ein vil bli minna med respekt og ære etter ein er død.

Del to av Håvamål handlar om kjærleik. Her gir Odin råd om korleis ein skal handtere kjærleik og romantiske forhold. Det reflekterer det komplekse og ofte utfordrande aspektet ved kjærleik i menneskelivet.

I den tredje delen, har vi temaet svik. Den utforskar konsekvensane av svik og uærlegheit, og korleis slike handlingar kan øydeleggje forhold og tillit.

Del fire gir ei rekkje med gode råd for livet, på ulike område. Det er som om Odin deler visdommen sin med lesaren, gir råd om korleis ein bør handtere ulike situasjonar og utfordringar som kan oppstå i livet.

I dei siste to delane, fem og seks, går Håvamål inn i det mystiske og overnaturlege. Det snakkast om å ofre seg sjølv for større kunnskap og forståing, noko som reflekterar Odin si eiga mytiske reise der han ofra seg sjølv til seg sjølv for å få tilgang til visdommen til runer. Dette speglar den norrøne trua på at kunnskap og visdom ofte kom med ein pris, og at det kravde stor innsats og offer for å oppnå det.

Samla sett er Håvamål eit fascinerande verk som gir innsikt i norrøn kultur, samfunnsstruktur og verdisystem. Det er både eit religiøst og filosofisk dikt, som både reflekterer og formar den samfunnsmessige konteksten det vart skapt i.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

håvamål

håvamål

samanlikne håvamål

samanlikne håvamål

Rim

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Definisjon av rim

2. Typar av rim

3. Rimordboka

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Rim er eit viktig poetisk verkty som blir ofte nytta i dikt og songtekstar. Det er ein lydlikheit eller -samanklang mellom to eller fleire ord. Det finst fleire ulike typar av rim, inkludert stavingsrim, heilrim, halvrim, bokstavrim, enderim, midtrim, innrim, parrim, kryssrim og omsluttande rim.

For å forstå rim, er det hjelpsamt å sjå på dei ulike typane. Eit stavingsrim er når dei siste stavingane i to eller fleire verselinjer rimar på kvarandre. Eit døme er ordparet "dra" og "stå". Heilrim, også kjent som fullrim, er når alle lydane frå den siste vokalen og utover i eit ord rimar med eit anna ord, som "ring" og "ding". Halvrim, også kalla ufullstendig rim, rimar ikkje fullstendig, men har liknande klang, som "dikt" og "fikt".

Bokstavrim er når dei same bokstavane eller lydane går igjen på same stad i verselinjene. Dette er mykje brukt i eldre dikt og kan gi ein spesiell rytme. Enderim er ein svært vanleg form for rim der dei siste orda i verselinjene rimar på kvarandre. Dette skaper ein klar og tydeleg rytme.

Midtrim, som namnet antydar, skjer midt i ei verselinje, i motsetning til enderim. Innrim er liknande, men inneber at eit ord inne i ei linje rimar med eit ord anten i byrjinga, midten, eller slutten av ei anna linje. Parrim er når dei første og andre linjene rimar med kvarandre, og dei tredje og fjerde linjene også rimar med kvarandre. Kryssrim er når den første og tredje linja rimar, og den andre og fjerde linja rimar. Omsluttande rim, eller klamrerim, er når den første og fjerde linja rimar, og den andre og tredje linja rimar.

Ein kan finne hjelp til å finne rim i ei rimordbok. Her er ord sorterte etter klang og lyd, som gjer det lettare å finne ord som rimar med kvarandre. Rim er ein kunst, og å bruke det effektivt kan bidra til å skape ei meir intens og engasjerande lesaroppleving.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

ulike typar rim

ulike typar rim

Trymskvida

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Trymskvida, eit gudedikt frå Den eldre Edda

2. Handlinga i Trymskvida

3. Gudane sin plan

4. Bryllaupsfesten

5. Viinga og hemnen

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Trymskvida er eit kjent gudedikt frå Den eldre Edda, og står ut som eit av dei mest humoristiske innslaga i denne samlinga av gamalnorske myter. Diktet fortel ei fengslande historie om då guden Tor vart fråstolen hammaren sin, Mjølner, ei hending som utløyser ei rekkje av dramatiske og komiske situasjonar.

Diktet startar med at Tor vaknar ein morgon og oppdagar at hammaren hans er borte. Han blir sint, og saman med Loke, den kjende lurendreieren blant gudane, dreg dei til Jotunheimen for å finne ut kva som har skjedd. Der møter dei jotunen Trym, som stolt erklærer at det er han som har stole hammaren. Men Trym vil ikkje gje tilbake hammaren utan vidare – han krev i byte at den vakre guden Frøya skal bli hustrua hans.

Frøya, som er kjend for skjønnheita si, nektar å gå med på denne planen. Gudane kjem då saman og diskuterer kva dei skal gjere. Det er her den humoristiske delen av diktet byrjar for alvor. Dei bestemmer seg for å kle ut Tor som Frøya, komplett med brudekjole og smykke, for å lure Trym.

Trym blir fortald at Frøya er på veg for å gifte seg med han, og han førebur straks den store bryllaupsfesten. Ved festen et og drikk den utkledde "Frøya" som ein mann, noko som gjer Trym stussande. Men når han løftar på brudelinet for å få eit kyss, skvett han tilbake i skrekk ved synet av Tors glovarme augo. Loke, alltid snarrådig, bortforklarar dette med at "Frøya" har vore så nervøs for bryllaupet at ho ikkje har sove på åtte netter.

Når det så skal kome til vigselen, ber jotnane inn hammaren for å vie "Frøya", og legg han i fanget hennar. Tor, forkledd som Frøya, kjenner igjen hammaren i handa, og raseriet hans får fritt løp. Han drep Trym og alle jotnane på staden, og får slik hemnen sin.

Til slutt er Tors hammaren trygt i hans eige grep igjen. Trymskvida er dermed ei historie om svik, bedrag, og gudommelig hemn, men fortalt med ein humoristisk vri som gjer ho til ein av dei mest minneverdige mytene i norrøn litteratur.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

trymskvida

trymskvida

Islandske ættesoger

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Kva er islandske ættesoger?

2. Kristendomen sin innverknad

3. Kjende ættesoger

4. Heiltane i ættesogene

5. Tema i ættesogene

6. Rolle til sagaheiltane

7. Betydning av ættesogene

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Islandske ættesoger er eit viktig innslag i den norrøne litteraturen, og fortel om livet og relasjonane mellom ættene på Island i vikingtida. Sjølv om desse sogene ofte er knytte til nybyggjarsamfunnet på Island på 900-talet, vart dei nedskrivne i ei seinare tid, i ei kristen epoke. Opphavet til desse skriftlege versjonane er ofte ukjend, og dei varierer i lengd og innhald.

Ættesogene er eit vindauge inn i det gamle Island, og gir oss eit innblikk i korleis samfunnet var organisert, korleis folk levde, og kva slags verdiar og idear som styrte livet deira. Sjølv om dei er skrivne ned i kristen tid, reflekterer ættesogene ofte ein eldre, førkristen tid. Men samstundes kan vi merke spor av den kristne tenkjemåten i teksten, som kjem til syne i måten karakterane oppfører seg på, og i dei moraliserande passasjane som går igjen.

Det er totalt 29 kjende ættesoger, og av desse er nokre spesielt kjende og studerte. Til desse høyrer "Soga om Gunnlaug Ormstunge", "Njålssoga", "Egilssoga", "Soga om Ramnkjell Frøysgode" og "Soga om Gisle Sursson". Desse sogene skildrar ein rad med interessante karakterar, der helten ofte er hovding, skald, eller storbonde. Desse heiltane er framstilt som sterke og vakre, og dei vik ikkje unna for blodig strid.

Eit sentralt tema i ættesogene er blodhemn, der eit drap vert hemna med eit nytt drap. Dette viser korleis ære og status var knytt til hevnmekanismar i samfunnet. Men det er ikkje berre blodige stridar som dominerte livet i den tida; det var også ein stor interesse for ettermæle og korleis ein ville bli hugsa etter sin død.

Sagaheiltane har ei viktig rolle i ættesogene. Dei kan aldri sleppe unna lagnaden, og ofte er det draumar som varslar om hendingar og ulukker. Å lytte til og tyde innhaldet i draumane er ein vesentleg del av livet deira. Draumane reflekterer tru og overtru i samfunnet, og viser kor viktig det var å forstå teikn og omen for å kunne navigere i verda.

Slik gir ættesogene oss ikkje berre ei levande skildring av det islandske samfunnet i vikingtida, men gir oss også innsikt i det rike indre livet til desse menneska, deira verdiar, tru, håp og frykt. Dei er derfor uvurderlege kjelder til å forstå det gamle Norden, og dei fortset å fascinere oss den dag i dag.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

Snorre Sturlason

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Fødsel og oppvekst

2. Ætta og makt

3. Politisk karriere

4. Forfattarskap

5. Tida i Noreg

6. Blodige kampar og død

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Snorre Sturlason var ein kjend islending fødd i 1178, som vart kjend for bidraget sitt til skaldediktningen og historieforteljinga i Skandinavia. Han levde i ei tid då Island var rikt på dramatiske hendingar, men han sjølv var ikkje ein uskuldig tilskodar. Han vart fostra opp av den mest innverknadsrike mannen på Island, Jon Loftsson, i ein tid då han blei tidleg kjend med bøker og skaldekunst. Denne bakgrunnen skulle ha stor påverknad på hans seinare liv og arbeid.

Med Jon Loftsson som fosterfar fekk Snorre raskt eit nært forhold til makteliten på Island, og dette skulle vise seg å forme den politiske karriera hans. Snorre og ætta hans, Sturlungane, vart etter kvart ein av dei rikaste og mektigaste ættene på Island. Snorre var kjend for å vere slu og maktsjuk, og han jobba iherdig for å skaffe seg og ætta hans stadig meir makt. Han klarte å klatre til det høgste embetet på Alltinget, Islands eldste lovgjevende forsamling, der han fungerte som lovseigemann.

Parallelt med den politiske karrieren sin utvikla Snorre seg som ein talentfull forfattar. Han skreiv ned historier og skaldekvad som hadde vorte fortalt munnleg i generasjonar, og bevarte slik ein viktig del av den nordiske kulturen. På 1200-talet, lenge etter at kristendommen hadde vorte innført i Norden, skreiv han ned "Den yngre Edda", også kjent som "Snorre-Edda". Dette verket er ein av dei mest verdifulle kjeldene vi har til forståinga av norrøn mytologi. Her finn vi forteljingar som den kjende historia om Balders død.

I 1218 reiste Snorre til Noreg, til Skule Jarl, ein av dei mektigaste mennene i landet. Men opphaldet i Noreg skulle vise seg å by på problem for Snorre. Han lova Skule Jarl at han skulle hjelpe til med å leggje Island under norsk kontroll, men han heldt ikkje lovnaden sin. Dette skulle få alvorlege konsekvensar for Snorre.

Etter at han kom tilbake til Island, vart det blodige stridigheiter mellom dei ulike ættene på øya. I denne kaotiske tida vart Snorre drepen, truleg som følgje av forræderi og maktspel. Trass i sitt blodige endelikt, lever Snorre vidare gjennom verka han etterlet seg, og han er i dag anerkjend som ein av dei viktigaste skikkelsane i nordisk litteraturhistorie.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

Balders død

Balders død

Balders død

balders død

balders død

snorre sturlason

snorre sturlason

Heimskringla

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Heimskringla

2. Namnet Heimskringla

3. Tidsperiode

4. Soga om Olav den heilaga

5. Litterær verdi

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Heimskringla er ei samling av kongesoger som skildrar historia om dei norske kongane, skriven av den aktive forfattaren og politikaren Snorre Sturlason. Det er eit av dei mest betydelege verk innanfor norrøn litteratur, og det har hatt ein enorm innverknad på forståinga vår av norsk og skandinavisk historie, så vel som på nasjonal identitet.

Namnet "Heimskringla" kjem frå dei to første orda i forordet til kongesogene, "Kringla heimsins," som kan omsetjast til "verdsringen" på moderne norsk. Det er eit poetisk uttrykk som signaliserer verket sin omfattande karakter.

Heimskringla dekkjer ein periode frå om lag 850, med regjeringstida til Halvdan Svarte, og fram til slaget på Re i 1177. I denne tidsperioden er det fleire kjende og betydelege kongar som blir omtalte. Mellom dei mest kjende er Halvdan Svarte, Harald Hårfagre og Olav Tryggvason, som alle spelte vesentlege roller i forminga av det tidlege Noreg.

Den største og mest kjende delen av Heimskringla er likevel soga om Olav den heilage. Han er ein av dei mest legendariske figurane i norsk historie, og Snorre sine skildringar av livet hans, døden hans i slaget på Stiklestad, og mirakla som skal ha skjedd etter døden hans, har forma myten om Olav den heilaga og hjelpt til med å etablere han som eit sentralt symbol for nasjonen Noreg.

Heimskringla er ikkje berre ei viktig kjelde til historisk informasjon, men det er også eit viktig litterært verk som gir oss innblikk i korleis folk på Snorre Sturlasons tid såg på sin eigen historie og identitet. Snorre sin levande og dramatiske stil, kombinert med hans omfattande bruk av skaldedikt, gjer Heimskringla til eit av det mest leseverdige verket frå mellomalderen.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

Slaget på Stiklestad

Slaget på Stiklestad

Slaget på Stiklestad

Språket vårt

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Alder på språket vårt

2. Språkfamilien

3. Urindoeuropeisk

4. Indoeuropeiske språkgrupper

5. Utdøydde indoeuropeiske språk

6. Det norske språket

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Språket vårt er fleire tusen år gammalt. Det høyrer til den indoeuropeiske språkfamilien, som omfattar dei fleste europeiske språka, og dessutan fleire språk i Asia.

Urindoeuropeisk er det rekonstruerte morspråket til den indoeuropeiske språkfamilien. Det er ein hypotetisk rekonstruksjon, fordi det ikkje finst skriftlege spor etter urindoeuropeisk. Trass i det, har lingvistar brukt språkvitskapslege metodar for å gjenoppbyggje det, og dei har samstundes identifisert visse karakteristiske trekk ved språket.

Den indoeuropeiske språkfamilien kan vidare delast inn i fleire undergrupper eller hovudgreiner. Dei viktigaste gruppene er keltisk, germansk, italisk, gresk, hettittisk og tokarisk, og dessutan baltisk, slavisk, albansk, armensk, iransk og indisk.

Dei seks første gruppene - keltisk, germansk, italisk, gresk, hettittisk og tokarisk - utgjer dei såkalla kentumspråka. Denne klassifiseringa er basert på uttalen av enkelte konsonantar. I kentumspråka blir den urindoeuropeiske lyden "k" bevart, i motsetnad til satemspråka der den endrar seg.

Dei seks siste gruppene - baltisk, slavisk, albansk, armensk, iransk og indisk - høyrer til satemspråka. Desse språka har gått gjennom ein lydendring der den urindoeuropeiske "k"-lyden har vorte til "s" eller ein annan lyd.

Det er viktig å merke seg at nokre av desse indoeuropeiske språka er utdøydde. Dette gjeld mellom anna hettittisk, tokarisk, trakisk, frygisk og illyrisk. Desse språka har ikkje lengre aktive språkbrukarar, men vi veit om deira eksistens gjennom skriftlege spor og historiske dokument. Vi har likevel viktig innsikt i desse språka, som gir oss verdifull kunnskap om den indoeuropeiske språkfamilien historia og utviklinga si.

Så, det norske språket - eit germansk språk - er ein del av denne rike og tusenårige språkfamilien. Vi kan sjå spor av den felles indoeuropeiske arven i mange aspekt av det norske språket, frå ordtilfang til grammatikk.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

teikne språkfamilien

teikne språkfamilien

Språket før vikingtida

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Urnordisk

2. Runer

3. Futhark

4. Overgangen til Norrønt

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Før vikingtida, kring år 200 e.Kr. til 700, var språket i Noreg, Sverige og Danmark kjent som urnordisk. Dette var eit felles språk for dei ulike folkegruppene i desse landa. Ein særeigen karakteristikk ved urnordisk var lengda på orda, som var mykje lengre enn det vi er vane med i dag.

Skriving vart først introdusert i desse områda gjennom bruk av runer, som er gamle skriftteikn. Desse teikna vart rissa inn i stein og tre ved hjelp av rette strekar, ettersom det var den einklasa måten å forme bokstavar i det harde materialet. Desse runeinskripsjonane kunne også innehalde det vi i dag kallar "trolldomsteikn", som hadde viktige religiøse og magiske betydningar. Den som meistra runekunsten, altså evna til å lese og skrive runer, var høgt respektert i samfunnet.

Runeskrifta vi kjenner til frå denne tida er kjend som futhark, som er det eldste kjende runealfabetet. Futhark har 24 teikn, og namnet kjem frå dei seks første teikna i dette alfabetet. På mange måtar varte runeskrifta påverka av bokstavane i det latinske og det greske alfabetet.

I perioden frå år 500 e.Kr. til 700 skjedde det noko dramatisk med urnordisk. Språket gjekk gjennom store endringar, der orda vart kortare og nye vokalar kom inn i språket. Dette inkluderte nye vokallydar som "æ", "y", "ø" og diftongen "øy". Dette markerer overgangen frå det eldre urnordiske språket til det vi kjenner som norrønt, som er språket vi assosierer med vikingane.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

skrive med runeteikn

skrive med runeteikn

Språket i vikingtida

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Vikingtida

2. Norrønt språk

3. Norrønt i forhold til andre skandinaviske språk

4. Utreise frå Noreg på 800-talet

5. Urnordisk språk

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Språket som vart talt i vikingtida, frå om lag 800 e.Kr. til kring 1350, vert gjerne referert til som gammalnorsk eller norrønt språk. Norrønt språk har mange ord som liknar dei vi brukar i dag, men setningsoppbygginga og skriftspråket er markant ulikt frå moderne norsk.

Norrønt språk har fleire spesielle trekk. I motsetning til moderne norsk, der setningar gjerne byrjar med subjektet, kan norrøne setningar ofte ha verba først. Somme bokstavar i det norrøne alfabetet er òg ulike frå dei vi har i dag. Bokstavar som þ (þorn), ð (eð) og ǫ (o med kvist) var vanlege i det norrøne språket, men er ikkje lengre i bruk i det moderne norske alfabetet.

Sjølv om det norrøne språket liknar moderne norsk på fleire punkt, skil det seg klart frå dei andre skandinaviske språka, som svensk og dansk. Desse språka stammar frå det same urnordiske språket, men utvikla seg i ulike retningar på grunn av geografiske og sosiale forhold.

På 800-talet, ei tid prega av mykje strid og uro, flykta mange nordmenn frå heimlandet sitt og leita etter nye stadar å bu. Dette førte til at nordmenn slo seg ned på øyar som Island og Færøyane. Islendingar og nordmenn hadde framleis same språkform - norrønt - sjølv om dei no budde på ulike stadar. Dette bidrog til å styrkje og bevare det norrøne språket, sjølv om samfunnet endra seg.

Det urnordiske språket, som ein gong var fellesspråket for heile Norden, vart no delt i to språkområde: vestnordisk, som inkluderte norrønt, og austnordisk, som inkluderte svensk og dansk. I dag ser vi tydelege spor av dette språklege skiljet i dei moderne skandinaviske språka.

Norrønt språk er såleis ein viktig del av vår kulturelle og språklege arv, og ei kjelde til forståing av korleis det norske språket har utvikla seg over tid.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

Kristendomen endra språket

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Kristendomen fekk fotfeste i Noreg rundt 1000-talet

2. Produksjon av religiøse tekstar

3. Første norske skriftspråket oppstod

4. Den norrøne stordomstida

5. Bløming i litteraturen

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Kristendomen fekk fotfeste i Noreg om lag rundt 1000-talet, og dette medførte store endringar i språket vårt. Før innføringa av kristendomen var det norrønt språk som dominerte, men med kristendomen kom òg latin og det latinske alfabetet til Norden. Latin vart det offisielle språket i kyrkja, og påverka slik språket og skrifta i samfunnet.

I samband med kristendomen vart det òg produsert mange religiøse tekstar. Desse tekstane vart ofte skrivne på latin, men over tid vart mange av desse omset til det lokale språket. Det førte til at det norske språket utvikla seg og vart rikare på ord og uttrykk. Ikkje minst medførte det at vi fekk det første norske skriftspråket, eit språk som vart skrive ned på pergament, som er ei form for dyrehud. Tekstane vart ofte lengre enn tidlegare, og skrivekunsten utvikla seg kraftig.

Dette var i ei tid då Norden opplevde ei stordomstid, som òg blir kalla den norrøne stordomstida. Samfunnet endra seg i stor grad på grunn av kristninga. Kongen og kyrkja fekk stadig meir makt på 1100- og 1200-talet. Dette bidrog til ro og orden i samfunnet, og det vart skapt eit gunstig klima for skriftkultur.

Litteraturen blømde under denne stordomstida. Det vart skrive lover, handelsbrev, kongesoger, ættesoger og skaldekvad på norrønt. Med innføringa av kristendomen og det latinske alfabetet vart det einklare å skrive ned desse tekstane, og det førte til ein auka produksjon av skriftlege kjelder.

Det er ingen tvil om at kristendomen hadde stor innverknad på utviklinga av det norske språket. Innføringa av latin og det latinske alfabetet, saman med produksjonen av religiøse tekstar og utviklinga av skriftkulturen, bidrog til å forme det språket vi har i dag.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

Pronomen

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Pronomen

2. Typar av pronomen

3. Nytta av pronomen

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Eit pronomen er ein type ord som vi nyttar for å stå i staden for andre ord, oftast for eit substantiv. Ordet 'pronomen' kjem frå latin, der 'pro-' tyder 'for' og '-nomen' tyder 'namn'. Altså, eit pronomen er eit ord som blir brukt 'for namnet' eller 'i staden for namnet'.

Det er fem hovudtypar av pronomen: personlege pronomen, resiprokale pronomen, refleksive pronomen, spørjande pronomen og ubestemde pronomen.

Personlege pronomen står i staden for både menneske, dyr og ting. Døme på personlege pronomen i nynorsk inkluderer 'eg', 'du', 'han', 'ho', 'det', 'vi', 'dei' og 'dei'.

Resiprokale pronomen er ord som viser til gjensidig handling eller tilstand. På nynorsk er 'kvarandre' eit døme på eit resiprokalt pronomen. Dette ordet blir brukt når ein viser tilbake til fleirtalsord i ein setning, som 'dei elskar kvarandre'.

Refleksive pronomen viser tilbake til subjektet i setninga. På nynorsk er 'seg' eit døme på eit refleksivt pronomen.

Spørjande pronomen blir brukte for å innleige spørjande setningar. Det finst to hovudtypar av spørjande pronomen på nynorsk: 'kven' (tilsvarande bokmålets 'kven') og 'kva' (tilsvarande bokmålets 'kva').

Ubestemde pronomen refererer ikkje til ein spesifikk person eller ting. På nynorsk er 'ein' og 'nokon' døme på ubestemde pronomen. Desse blir ofte brukte når ein ikkje vil, eller kan, identifisere den konkrete personen eller tingen ein refererer til.

Gjennom å bruke ulike typar pronomen kan vi skape meir dynamiske og effektive setningar, og unngå unødvendig repetisjon av substantiv.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

pronomen

pronomen

Parentes

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Kva er ein parentes?

2. Kva brukar ein parentes til?

3. Korleis innleiar ein parentes?

4. Kva er ein hakeparentes med tre punktum?

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Ein parentes, som ser slik ut ( ), er eit sett med teikn som står på kvar si side av ein tekst. Det kan hjelpe til å klargjere eller gi tilleggsinformasjon i ein samanheng, og teksten som står mellom desse teikna, kallar vi parentes.

Bruken av parentes er variert, og det kan vere nyttig i ulike skrivesituasjonar. Ein av dei vanlegaste brukane er for å inkludere tilleggsinformasjon, klargjeringar, forklaringar eller sidesprang i ein tekst. Dette kan bidra til å gje meir djupn eller detalj til innhaldet utan å avbryte hovudstraumen i teksten. Til dømes, "Ho hadde alltid likt å lese bøker (spesielt krimromanar) i fritida si."

Når det gjeld skrivereglar, skal ein innleige ein parentes med liten forbokstav dersom det ikkje står eit stort skiljeteikn (punktum, spørjeteikn og ropeteikn) rett framfor. Til dømes, "Han sa at han likte å jogge (noko som overraska meg)." I tillegg, sjølv om parentesen utgjer ei heilsetning, skal det første ordet innanfor parentesen starte med liten forbokstav. Til dømes, "Eg kunne sjå at ho var oppglødd (ho hadde alltid vore interessert i kunst)."

Det er også eit anna viktig bruk av parentes, nemleg hakeparentes med tre punktum, som ser slik ut [...]. Denne brukaren vi i sitat for å indikere at noko ikkje er teke med. Dette kan vere nyttig når du vil sitere berre ein del av ein lengre tekst, men det er viktig å sikre at utelatinga ikkje endrar den opphavlege meininga. Til dømes, "I brevet sitt skreiv han, 'Eg er [...] veldig begeistra for dette prosjektet.'"

Å bruke parentes på rett måte kan bidra til å gje teksten din meir klarheit og gje lesarane ei betre forståing av kva du prøver å formidle.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

parentes

parentes

Lenger og lengre

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Lenger

2. Lengre

3. Generelle tips for bruk av 'lenger' og 'lengre'

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Å forstå korleis ein brukar 'lenger' og 'lengre' i nynorsk kan i byrjinga vere litt utfordrande, men med litt øving vil det bli einklare. Begge desse orda er komparative former, det vil seie at dei samanliknar noko. Dei kan brukast på ulike måtar, avhengig av om vi snakkar om tid, avstand, eller andre samanhengar.

Først vil vi sjå på 'lenger' som er komparativ av adverbet 'lenge'. Dette blir brukt i samanheng med tid. Dersom noko varer 'lenger' enn noko anna, så varer det meir i tid. Til dømes, "han studerte lenger enn bror sin", det vil seie at han brukte meir tid på å studere enn det bror hans gjorde.

Vidare er 'lenger' også komparativ av adverbet 'langt'. Dette blir ofte brukt når vi snakkar om avstand. Til dømes, "ho sprang lenger enn venninna si", vil tyde at ho sprang ein større avstand enn det venninna gjorde.

På den andre sida har vi 'lengre', som er komparativ av adjektivet 'lang'. Dette vert gradbøygd som 'lang - lengre - lengst'. Dette adjektivet kan brukast i mange ulike samanhengar. Til dømes, vi kan seie "ein lengre roman" for å beskrive at romanen har fleire sider eller kapittel enn ein annan roman. Eller vi kan seie "ein lengre veg" for å vise at den eine vegen er lengre i avstand enn ein annan veg.

Altså, 'lenger' og 'lengre' er begge komparative former som blir brukt til å samanlikne tid og avstand, men også i mange andre samanhengar. Nøkkelen til å bruke desse orda rett, ligg i å forstå kva du samanliknar, og å øve på å bruke dei i ulike samanhengar.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

lenger og lengre

lenger og lengre

Ein/éin/ei/éi/eit/eitt

Læringsmål

Læringsmål

Læringsmål

1. Bruk av 'ein', 'ei' og 'eit'

2. Bruk av 'éin', 'éi' og 'eitt'

3. Bestemmarord

4. Mengdeord

5. Grunntal

6. Ubestemde artiklar

7. Ubestemt pronomen

8. Ubestemt pronomen (andre bruksområde)

Diskuter

Diskuter

Diskuter

Å skrive nynorsk kan være ei utfordring for mange, men det er særskilt nyttig å ha ein forståing av korleis ein bruker 'ein', 'éin', 'ei', 'éi', 'eit', og 'eitt'. Dette er fundamentale ord i nynorsk og det er viktig å bruke dei på rett måte. Her er ein meir utfyllande forklaring:

Først og fremst, ordene 'éin', 'éi' og 'eitt' blir brukt når du vil uttale ordet med ekstra sterkt trykk. Desse er uttalevariasjonar av 'ein', 'ei' og 'eit', og det er den uttalte akkenten som er den primære skilnaden. Til dømes, om du seier 'Eg har berre éin bil', legg du sterkt trykk på at du berre har ein bil og ikkje fleire.

På den andre sida, om du bruker 'ein', 'ei' eller 'eit' vil du normalt uttale dei med vanleg, lett trykk. Til dømes, i setninga 'Eg har ein bil' blir 'ein' uttalt med eit lett trykk fordi det ikkje er noko spesiell vekt på bilen sitt antal.

Desse orda er vanlegvis bestemmarord eller mengdeord. Som bestemmarord, fortel dei oss om talet på, eller mengda av noko. Til dømes, 'Eg har to bilar' eller 'Eg har mange bilar'. Som mengdeord, blir dei brukt til å peike på eit uspesifisert antal eller mengde. Til dømes, 'Eg har nokre bilar' eller 'Eg har lite tid'.

Desse ordene blir òg brukt som grunntal (ein/éin, to, tre, osv.), ubestemte artiklar (ein, ei, eit), eller som ubestemt pronomen. Som ubestemte artiklar, viser dei til eit uspesifisert objekt. Til dømes, 'Eg har ein bil' kan tyde på at bilen er ukjend eller uspesifisert. Som ubestemt pronomen, kan 'ein' referere til ein ukjend eller uspesifisert person. Til dømes, i setninga 'Ein bør alltid vere ærleg', betyr 'ein' 'ein person' eller 'nokon', men det er ikkje spesifisert kven.

Ikkje minst er det viktig å merke seg at 'ein' kan òg vere eit ubestemt pronomen. Til dømes, i setninga 'Ein bør alltid vere snill', betyr 'ein' 'nokon' eller 'ein person', men det er ikkje spesifisert kven.

Forståing av korleis å bruke desse ordene kan forbetre dine nynorske skriveferdigheter betydeleg. Det vil gje teksten din meir presisjon og flyt, og vil hjelpe deg å kommunisere meir effektivt på nynorsk.

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

5 SPØRSMÅL

Ein/éin/ei/éi/eit/eitt

Ein/éin/ei/éi/eit/eitt